Miasto pod wzgórzem Lasoty

Na tradycję Dzielnicy XIII składają się przede wszystkim dzieje Podgórza, miasta założonego w końcu XVIII w. Istniejące tu złoża krzemienne były przyczyna osiedlania się ludzi w okresie paleolitu i neolitu, w dobie kultury łużyckiej i przeworskiej, a od VII w. rozwijało się także osadnictwo słowiańskie (z którym związany był zapewne Kopiec Krakusa). Najprawdopodobniej w XI w powstał kościół św. Benedykta, przy którym w XII-XIII w. funkcjonowała osada.

Poświadczony w źródłach historycznych początek późniejszego Podgórza to informacje o leżących na tym terenie wsiach Zabłocie i Czyżowa. Wzmiankowana w 1334 r. wieś Zabłocie lokował w 1357 r. Kazimierz Wielki na prawie magdeburskim i nadał miastu Kazimierz, w 1370 r. przekazując Kazimierzowi drugą jej część (zapewne stawy w starorzeczu Wisły z łąkami, rejon obecnych Bagrów), a mieściły się tam składy solne, pośredniczące w spławianiu soli z żup wielickich oraz duża cegielnia kazimierska (wieś, często dzierżawiona zamożnym mieszczanom, została prawie doszczętnie zniszczona podczas najazdu szwedzkiego). Na prawie magdeburskim lokowano także wieś Czyżową (nazywaną następnie Janową Wolą, prawdopodobnie od imienia pierwszego sołtysa). Obie wsie były zapleczem rolniczym Kazimierza do I rozbioru Polski. W tym czasie na wzgórzu Lasoty znajdowały się krakowskie szubienice miejskie (Na Zbóju) w miejscu koncentracji dróg od XV w. rozwijało się przedmieście Kazimierza ze szpitalnym kościołem św. Leonarda, obok znajdował się staw królewski, zlokalizowano tu też kamieniołomy i cegielnie. Okupacja szwedzka i wojna północna na początku XVIII w. spowodowały znaczne zniszczenia wsi i przedmieścia.

W 1772 r. Podgórze znalazło się pod zaborem austriackim. Jak się wydaje, władze austriackie zamierzały tu stworzyć konkurencyjny względem polskiego Krakowa ośrodek administracyjny i handlowy (do wytyczania miasta pod wzgórzem Lasoty przystąpiono w 1783 r., w tym czasie powstała siedziba władz austriackich, komora celna przy moście wielickim, zaś cesarski patent kolonizacyjny z 1781 r. gwarantował osadnikom m. in. swobodę praktyk religijnych). Dnia 26 II 1784 r. cesarz Józef II nadał osadzie prawa wolnego miasta królewskiego. Od początku swego istnienia miasto nosiło nazwę Podgórze (początkowo jako topograficzna nazwa lokalna - Pod Górą). W ciągu pierwszego pięciolecia istnienia miasta przeprowadzono jego regulację urbanistyczną, obejmującą m. in. ukształtowanie centrum miasta wraz z rynkiem oraz przeprowadzenie traktu tranzytowego. Pierwsze budynki murowane wznoszone były przez inżynierów austriackich w stylu barokowo-klasycystycznym; na pierwszy ratusz zaadaptowano istniejący przed 1784 dom przy Rynku obecny Dom pod Czarnym Orłem, zaś większość instytucji publicznych mieściła się w nieistniejącym obecnie Oekonomie Gebaude w miejscu obecnego pl. Niepodległości. Na podstawie patentu tolerancyjnego Józefa II zbudowano prowizoryczny drewniany kościół ewangelicki, ponad miastem w miejscu późniejszego kamieniołomu i Parku Bednarskiego zlokalizowano twierdzę.

W roku 1796 Podgórze zostało przyłączone do Austrii, ale na mocy pokoju w Schönbrunn w 1809 r. wraz z Krakowem zostało włączone do Księstwa Warszawskiego, tracąc tym samym status odrębnego miasta i 9 VI 1810 stając się formalnie IV Dzielnicą Krakowa. Po kongresie wiedeńskim ponownie włączono je - znów jako samodzielne miasto - do Austrii i oddzielono granicą państwową od Rzeczypospolitej Krakowskiej. W 1822 r. liczyło około 1900 mieszkańców, ale w trzy lata później liczba ta wzrosła o około 200 osób. Rozwijała się okazała klasycystyczna zabudowa, zbudowano m. in. w 1832 r. kościół św. Józefa, zaś przed 1844 r. Rynek Podgórski zyskał swą obecną formę. Po wcieleniu Krakowa do Austrii w 1846 r.Podgórze pozostało nadal osobnym miastem, włączone zostało jednak w obręb "Twierdzy Kraków" i otoczone wałem sięgającym do północnego stoku góry św. Benedykta i Krzemionek, z czym wiązały się także inne przedsięwzięcia budowlane, m. in. powstały w 1850 r. most Franciszka Józefa , a także wzrost liczby mieszkańców (3000 w 1857 r.).

W czasach autonomii galicyjskiej przywrócono samorząd gminny Wolnego Królewskiego Miasta w Podgórzu (1866), w miejsce niemieckiego zarządu i mianowanego burmistrza wybrano radę miejską, wprowadzono polszczyznę do urzędów. W 1890 r. miasto liczyło 12 500 mieszkańców, w dwadzieścia lat później - 22 300. W 1884 r. przeprowadzono linię kolejową przez Krzemionki, powstawały nowe zakłady przemysłu ceramicznego i budowlanego (tereny przemysłowe wyraźnie oddzielone były jednak od mieszkaniowych i rekreacyjnych części miasta), w 1900 r. otwarto elektrownię, w 1903 r. rzeźnię, od 1911 r. rozbudowywano kanalizację, w 1913 r. otwarto tzw. trzeci most na Wiśle, co pozwoliło na przedłużenie do Podgórza linii tramwajowej. W 1903 r. zbudowano neoromański kościół redemptorystów, a stary kościół św. Józefa zastąpiono nowym, z neogotycką wieżą, której hełm wzorowany na hełmie bazyliki mariackiej góruje nad miastem. Na zachodnim skraju miasta Antoni Mateczny założył zakład balneologiczny z domem zdrojowym w parku. Po powodzi 1903 roku podjęto próby uregulowania Wisły związane z projektem kanału łączącego Dunaj z Wisłą (powstało kilka wysokich bulwarów kamiennych od strony Kazimierza i Podgórza).

W ramach projektu "Wielkiego Krakowa" prezydenta Juliusza Lea w 1913 r. - po długich pertraktacjach - doszło do porozumienia pomiędzy władzami Podgórza i Krakowa, w rezultacie którego 22 VIII 1914 wydano ustawę o połączeniu miasta z Krakowem (Podgórze wprowadziło do krakowskiej rady miejskiej 16 nowych członków). W dniu 31 X 1918 r. żołnierze polscy pod dowództwem porucznika Antoniego Stawarza opanowali koszary przy ul. Kalwaryjskiej, a następnie wyruszyli na krakowski Rynek Główny, co zapoczątkowało akcję wyzwalania miasta spod panowania austriackiego. Po zamknięciu w 1925 r. starego Mostu Podgórskiego rozpoczęto budowę nowego mostu u wylotu ul. Krakowskiej, otwartego w 1933 r.

W czasie okupacji niemieckiej na terenie Podgórza powstało w 1941 r. getto krakowskie, a w 1942 r. obóz w Płaszowie. Po zajęciu lewobrzeżnego Krakowa przez armię sowiecką 18 I 1945 r. Niemcy wysadzili most na Wiśle i następnego dnia wycofali się z Podgórza. Po II wojnie światowej nastąpiły znaczne zmiany na na terenie Podgórza: powstały m. in. hala sportowa KS Korona wraz ze stadionem i pawilonami sportowymi, osiedla mieszkaniowe w rejonie ulic Dembowskiego, Stawarza i Łętowskiego oraz u zbiegu ulic Kalwaryjskiej i Konopnickiej, w 1968 r. na Krzemionkach zlokalizowano ośrodek Telewizji Kraków, a po wyburzeniu części fortów austriackich rozebrano także koszary, tworząc obecny pl. Niepodległości. Wytyczenie ul. Telewizyjnej (obecnie Powstańców Sląskich) zniszczyło większą część starego cmentarza Podgórskiego, nowe biurowce zmieniły charakter pl. Bohaterów Getta.

Na obecnym terenie Dzielnicy znalazły się także m. in. dawne wsie: Przewóz (której początki wiążą się najpewniej z wytyczeniem traktu solnego z Wieliczki do Mogiły zwanego przez Jana Długosza "via prasolka" i lokalizacją przeprawy przez Wisłę, należącej do 1772 r. do klasztoru cystersów w Mogile, włączonej do Krakowa w 1973 r.) i Rybitwy (notowane w źródłach od XIV w. zakupione przez Piotra Lipko, opata klasztoru cystersów w Mogile i stanowiące własność cystersów do 1783 r., przyłączone do Krakowa w 1941 r.).

Tekst Agnieszka Kruszyńska, Iwona Wendel

na podstawie:

• Adamczewski J, Kraków od A do Z, Kraków 1992
• Adamczewski J, Mała encyklopedia Krakowa, Kraków 1997
• Brzoza C., Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918 - 6 IX 1939, Kraków 1998
• Dzieje Krakowa, red. Bieniarzówna J., Małecki J., Mitkowski J., t. 1 Kraków do schyłku wieków średnich, t. 2 Kraków w wiekach XVI - XVIII, t. 3 Kraków w latach 1796-1918, t. 4 Kraków w latach 1918-1939, Kraków 1979 - 1997
• Encyklopedia Krakowa, red. Stachowski A. H., Warszawa-Kraków 2000
• Florkowska-Frančić H., Z przeszłości Grębałowa 1247-1997, Kraków 1997
• Frančić M., Kraków - kalendarz dziejów. Od prawieków do wybuchu I wojny światowej, Kraków 1998
• Informator Dzielnicy VII Miasta Krakowa [Kraków 1999]
• Kronika Krakowa, red. Małecki J., Kurz A., Wyrozumski J., Warszawa 1996
• Lechowski A., Bronowice. Jubileusz 700-lecia lokacji, Kraków 1994
• Tobiasz M., Rozwój przestrzenny Prądnika Białego i Czerwonego, Kraków 1965
• Polski Słownik Biograficzny, Kraków 1935-
• Studia nad przedmieściami Krakowa, Kraków 1938
• Świechowska H., Przedmieście Wesoła, Kraków 1938